Instytut Pamięci Narodowej Premier do zadań specjalnych – Władysław Grabski - Aktualności -

Grabski urodził się w 1874 r. w osiadłej w Królestwie Polskim rodzinie ziemiańskiej. Jego bratem był wybitny polityk Narodowej Demokracji Stanisław, siostrą natomiast działaczka społeczna Zofia Kirkor-Kiedroniowa.

Po studiach politycznych i ekonomicznych, odbytych w Paryżu i Halle, Władysław objął rodzinny majątek Borów (powiat łowicki) i rozpoczął wszechstronną pracę społeczną. Działał w organizacjach rolniczych i gospodarczych, pracował także na rzecz włościan. W okresie rewolucji 1905 r. za udział w kampanii na rzecz polonizacji instytucji Królestwa Polskiego był przez władze carskie więziony. W latach 1906–1912 z ramienia Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego zasiadał w rosyjskiej Dumie. Podczas I wojny światowej Grabski opowiadał się za współpracą z państwami ententy. W okresie tym działał w pomocowym Centralnym Komitecie Obywatelskim oraz politycznym, warszawsko-petersburskim Komitecie Narodowym Polskim. Gdy powrócił z Rosji w 1918 r. z powodu wcześniejszej działalności publicznej został przez Niemców aresztowany i zamknięty w twierdzy Modlin. Rok później wziął udział w konferencji pokojowej w Paryżu, na której pełnił funkcję trzeciego (obok Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego) delegata Polski.

W pierwszych latach II RP Władysław Grabski był jedną czołowych postaci krajowej polityki. W 1920 r., w najtrudniejszym momencie wojny polsko-bolszewickiej, został premierem. W tej roli wziął udział w konferencji w Spa, gdzie zdecydował się przyjąć bardzo ciężkie dla Polski warunki mediacji państw zachodnich. Wkrótce ustąpił ze stanowiska i jako minister skarbu wszedł do Rządu Obrony Narodowej. Szefem finansów państwa był także w drugim rządzie Wincentego Witosa oraz gabinetach Leopolda Skulskiego i Władysława Sikorskiego.

W końcu 1923 r., wobec hiperinflacji (w roku tym stopa inflacji wyniosła 35 715%!) i bardzo złej sytuacji gospodarczej Państwa, Grabski zdecydował się objąć kierownictwo rządu pozaparlamentarnego. Korzystając z nadzwyczajnych uprawnień (dekrety z mocą ustawy) w szybkim tempie przeprowadził reformę walutową, bankową (wprowadzenie nowej waluty – złotego – i utworzenie niezależnego banku centralnego) oraz skarbową. Dzięki nim lawinowy spadek wartości pieniądza w Polsce został zatrzymany, budżet ustabilizował się, a gospodarka uzyskała podstawy rozwoju w warunkach pokoju. Gabinet z lat 1924–1925 odpowiadał także za inne ważne posunięcia: utworzenie Korpusu Ochrony Pogranicza, przygotowanie reformie rolnej, podpisanie konkordatu, uregulowanie problemów mniejszości narodowych. W tym sensie ekipa Grabskiego zasłużyła na miano rządu par excellence reformatorskiego.

Wkrótce po wprowadzeniu zmian w polityce gospodarczej państwa nastąpił w Polsce kryzys postabilizacyjny. Pojawiły się nowe problemy – przede wszystkim wojna celna z Niemcami, katastrofalne anomalia w rolnictwie, wzrost bezrobocia. Sytuacja skomplikowała się do tego stopnia, że w listopadzie 1925 r. premier podał się do dymisji. Jak pisał ówczesny marszałek sejmu Maciej Rataj, niedługo po odejściu z rządu Grabski był najbardziej znienawidzonym człowiekiem w Polsce. Z biegiem czasu sposób patrzenia na działalność premiera – reformatora uległ znacznym modyfikacjom. Zmiany przez niego wprowadzone, trudne dla społeczeństwa w krótkiej perspektywie, stosunkowo szybko wykazały swoją zasadność. Już w 1926 r. sytuacja gospodarcza w Polsce zaczęła się poprawiać – okres rozwoju i dobrej koniunktury zakończył w Polsce wielki kryzys, który rozpoczął się w październiku 1929 roku.

Rząd Grabskiego – co charakterystyczne dla metod pracy szefa – był wyjątkowo labilny pod względem personalnym: przez niespełna dwa lata jego istnienia na stanowisku utrzymało się zaledwie dwóch ministrów! Obdarzony silną osobowością, skoncentrowany na celach premier dość bezceremonialnie wymieniał współpracowników, dopasowując ich skład do zmian sytuacji politycznej. Co ciekawe, w skład drugiego gabinetu Grabskiego przejściowo wchodzili członkowie najbliższej rodziny Władysława – brat Stanisław kierował Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a szwagier Józef Kiedroń był ministrem przemysłu i handlu. Choć ich nominacje miały swoje pragmatyczne uzasadnienie (problem nepotyzmu nie wchodził tu raczej w grę), ówczesna pogłoska głosiła, że w kraju rządzi… łącząca trzech dygnitarzy Zofia z Grabskich Kirkor-Kiedroniowa.

Jako polityk Grabski z biegiem lat oddalał się od ND – ważnym momentem tego procesu miało być zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza. W okresie drugiego premierostwa relacje z poszczególnymi stronnictwami o wiele bardziej niż względy ideowe wyznaczała troska o parlamentarne wsparcie dla gabinetu. Świadectwem umiarkowania i ideowego „synkretyzmu” polityka w późniejszej fazie jego życia jest praca „Idea Polski”, wydana w 1935 roku. Pisał w niej:

Zasadniczą myślą mojej pracy jest, że obecnie powinna powstać w Polsce nowa ideologia polityczna narodu o wyraźnym obliczu państwowym i wielkim podkładzie narodowym jednocześnie. Od obozu starych narodowców różnić się ona winna tym, żeby zerwała z reminiscencjami przeszłości i stała bardziej realnie na stanowisku potrzeb i możliwości państwowych; od młodych narodowców tym, że byłaby pozbawiona wszelkiego naśladownictwa hitleryzmu; od obozu legionowego tym, żeby nie dążyła do żadnej stanowości, oraz, że nie stawiałaby państwa ponad naród, a równorzędnie; od ludowców i socjalistów różniłaby się tym, że pozbawiona byłaby wszelkiej klasowości.

Po zamachu majowym Władysław Grabski nie angażował się już bezpośrednio w życie polityczne. Do śmierci pracował jako profesor i rektor (dwukrotnie) Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Pozostawił po sobie wiele wartościowych prac, poświęconych m.in. tematyce ekonomii, polityki i socjologii wsi. Niektóre z jego tekstów, jak doceniona onegdaj monografia „Historia Towarzystwa Rolniczego”, pozostają cenne poznawczo także dziś.

Żoną Grabskiego była Katarzyna z Lewandowskich. Małżeństwo, będące mezaliansem (wybranka Władysława była córką szewca) i przyczyną niemałego rodzinnego skandalu, doczekało się czterech synów. Jednym z nich był znany pisarz Władysław Jan. 

Władysław Grabski zmarł w Warszawie 1 marca 1938 roku.

• Tekst: dr Piotr Ruciński (IPN Opole)